Trong lần công tác tại Nhà máy Z113, chúng tôi may mắn được gặp cụ Nguyễn Hữu Nghị, 97 tuổi, một trong những cán bộ làm công tác hậu cần đời sống đầu tiên của Nhà máy Z2. Trong ký ức của cụ, những năm đầu Nhà máy được thành lập 1956, 1957 đến năm 1975 là chặng đường hết sức gian nan, vất vả nhưng cũng rất đỗi tự hào. Khi ấy, nhà xưởng, máy móc, thiết bị, vật tư phục vụ sản xuất thiếu thốn đủ bề; cán bộ, công nhân viên phải ở trong mái lán được dựng từ tre, nứa đơn sơ; ăn uống bữa đói, bữa no. Có thời kỳ không quân Mỹ đánh phá ác liệt, cán bộ, công nhân viên ngày đi sơ tán, tối lại quay trở về Nhà máy để sản xuất, sửa chữa đạn dược phục vụ bộ đội chiến đấu.
Để hiểu sâu hơn về thành tích trong sản xuất, sửa chữa vũ khí, trang bị của Nhà máy thời điểm đó, chúng tôi tìm đến nhà cụ Bùi Thức Viện, nguyên Phó Giám đốc Nhà máy (giai đoạn 1979-1991). Công tác tại Nhà máy từ đầu thập niên 1960, cụ Viện hiểu rất rõ về tinh thần vượt khó, sự mưu trí, sáng tạo của những ngưới lính thợ Z2. Cụ Viện bồi hồi nhớ lại: Trên chiến trường miền Nam lúc đó, bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương và dân quân du kích phát triển rất nhanh chóng, hoạt động rộng khắp với rất nhiều hình thức tác chiến khác nhau. Để có vũ khí trang bị cho lực lượng vũ trang chiến đấu, bên cạnh nhiệm vụ sản xuất lựu đạn chày, bộ lửa lựu đạn, nụ xùy, bộc phá ống, mìn… Nhà máy còn nghiên cứu sản xuất, sửa chữa nhiều loại vũ khí có hỏa lực mạnh trang bị cho các lực lượng vũ trang.
Cán bộ kỹ thuật Nhà máy nghiên cứu phương pháp đúc đồng phục vụ sản xuất (năm 1970). Ảnh: TL
Tìm hiểu thêm về Nhà máy qua chính sử, chúng tôi được biết, thời kỳ đó, Nhà máy Z2 được Cục Quân giới tin tưởng giao nhiệm vụ sửa chữa lớn đạn súng trường Mas và đạn súng tiểu liên Tuyn. Trong quá trình sửa chữa hai loại đạn trên, cán bộ, công nhân viên Nhà máy đã có nhiều sáng kiến, cải tiến kỹ thuật, như: ngâm vỏ đạn vào nước vôi trong nhiều giờ trước khi tháo hạt lửa; thiết kế chế tạo bộ chày và cối sử dụng áp suất nước để đẩy hạt lửa ra khỏi vỏ đạn, vừa nâng cao năng suất, vừa bảo đảm an toàn và giữ nguyên vẹn được vỏ đạn. Chỉ trong 3 năm (1962-1964), Nhà máy đã sửa chữa được hàng chục triệu viên đạn Mas, đạn Tuyn cung cấp cho chiến trường. Bên cạnh công tác sửa chữa, Nhà máy còn đẩy nhanh tiến độ hoàn thiện các công đoạn của dây chuyền sản xuất đạn K56, như: chế tạo đầu đạn, gia công lõi thép, gia công vỏ đạn, tổng lắp đạn… với hàng trăm thiết bị và 500 loại dụng cụ, đồ gá, dưỡng kiểm chuyên dùng.
Cùng khí thế tiến công thần tốc của bộ đội ta, trên dây chuyền sửa chữa đạn của Nhà máy Z113, hàng vạn quả đạn pháo 130mm được hoàn thiện và kịp thời chuyển vào chiến trường phục vụ Chiến dịch Hồ Chí Minh toàn thắng.
Tháng 5/1962, Nhà máy triển khai chế thử đợt 1 đạn K56 nhằm ổn định dây chuyền sản xuất; vận hành thành thạo các nguyên công; hiệu chỉnh máy móc, dụng cụ đồ gá, khuôn mẫu, dưỡng kiểm… chế tạo hoàn chỉnh 1.000 đầu đạn, 1.000 vỏ đạn bằng thép ghép đồng và tổ chức bắn thử nghiệm. Tháng 6/1962, Nhà máy chế thử đợt hai được 10.000 viên. Qua hai lần chế thử, thử nghiệm, đạn K56 đều đạt tính năng kỹ - chiến thuật đề ra. Trong 3 năm (1965-1967), Nhà máy đã sản xuất được hàng triệu viên đạn K56 cung cấp cho lực lượng vũ trang. Việc làm chủ dây chuyền công nghệ sản xuất đạn K56 thời điểm đó đã khẳng định sự trưởng thành vượt bậc của cán bộ, công nhân viên Nhà máy Z2.
Để đối phó với chiến lược “Việt Nam hóa chiến tranh” của đế quốc Mỹ trên chiến trường miền Nam, năm 1969, Bộ Tổng Tham mưu chủ trương nghiên cứu cải tiến một số vũ khí phục vụ cho phương thức tác chiến mới. Nhà máy V113 (phiên hiệu quân sự của Nhà máy Z113 trong giai đoạn này - PV) được giao nhiệm vụ chế thử một số vũ loại vũ khí có uy lực mạnh, như: ngòi APS - sử dụng để lắp vào các khối thuốc nổ lớn đặt dưới nước đánh các loại tàu chiến của địch; FR - vũ khí phá hàng rào dây thép gai; mìn lõm cỡ lớn dùng đánh phá các công sự kiên cố, xe tăng hoặc xe bọc thép... Mặc dù gặp rất nhiều khó khăn, vướng mắc về kỹ thuật công nghệ trong quá trình chế thử, nhưng ngay trong năm 1969, Nhà máy đã sản xuất được hàng trăm ngòi APS; hàng chục bộ vũ khí phá rào FRA, FRB, FRC; hàng nghìn quả mìn lõm cỡ lớn chuyển ngay vào chiến trường...
Có thể nói, trong một giai đoạn hết sức khó khăn của thời chiến, cán bộ, công nhân viên Nhà máy Z2 đã luôn nêu cao tinh thần đoàn kết, tự lực, tự cường, vừa xây dựng, vừa chiến đấu, vừa hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ sản xuất, sửa chữa vũ khí, trang bị phục vụ quân và dân miền Nam đánh giặc, góp phần vào thắng lợi chung của toàn dân tộc: Giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước.
TRẦN MINH