"Lò vôi Hoàng Cầm" trong Chiến dịch Điện Biên Phủ

Tại Điện Biên Phủ, trong Chiến cuộc Đông Xuân 1953-1954 và Chiến dịch Trần Đình, bộ đội cùng với dân công phải sống chung với ký sinh trùng sốt rét, muỗi Anopheles, ruồi vàng, bọ chét và rệp… Thời gian chuẩn bị chiến dịch kéo dài, nhất là việc phải dồn sức kéo pháo vào, chuẩn bị kế hoạch "đánh nhanh, giải quyết nhanh", nhưng khi có lệnh lại kéo pháo ra, thực hiện phương án tác chiến "đánh chắc, tiến chắc", bộ đội xuống sức, quân số ốm đau tăng cao, nguy cơ dịch bệnh xâm nhập và lây lan rất lớn. Mặt khác, ngay từ những trận đầu đánh vào Him Lam, Độc Lập, Bản Kéo… ta đã bắt được hàng trăm tù binh. Quá trình diễn biến chiến dịch, số tù binh càng đông hơn. Trên chiến trường, do ở chui rúc trong hầm, hào nên lính Pháp mắc nhiều bệnh truyền nhiễm. Đặc biệt, sau khi giải phóng Điện Biên Phủ, khu vực trận địa bị ô nhiễm trầm trọng, nhất là bản Mường Thanh, nơi đặt Sở chỉ huy của thực dân Pháp, rác thải tràn ngập, ruồi nhặng dày đặc, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe bộ đội và đời sống nhân dân.

Do đó, vấn đề tẩy uế, làm sạch môi trường toàn bộ trận địa trở nên hết sức cấp thiết. Không chỉ sau khi Điện Biên Phủ được giải phóng, mà trước đó vấn đề này đã được chỉ huy chiến dịch quan tâm. Tháng 4/1954, Đại tướng, Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp ký ban hành văn bản về bảo vệ sức khỏe bộ đội trong chiến dịch (do Ban Quân y tiền phương soạn thảo) và cho gửi đến tất cả các đơn vị. Điều 9 của văn bản ghi rõ: "Phòng bệnh truyền nhiễm. Đơn vị tác chiến hoặc trú quân ở khu vực nào phải chôn cất xác địch, xác súc vật và tẩy uế ngay khu vực đó. Phải tập trung thiêu hủy những đồ vật, giấy tờ, truyền đơn tranh ảnh khả nghi có trúng độc". Văn bản này đã được chấp hành nghiêm túc.

Chấp hành mệnh lệnh của Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp, ngày 15/4/1954, Cục Quân y điều động ông Nguyễn Gác, phụ trách kho thuốc trung tuyến về Ban Quân y tiền phương nhận nhiệm vụ tổ chức sản xuất từ 3-4 tấn thuốc tẩy trùng để giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường, nhất là khu vực xung quanh sông Nậm Rốm, bảo đảm nguồn nước sạch khi bộ đội và dân công vào tiếp quản.

"Lò vôi Hoàng Cầm" được xây bằng đá và bùn dẻo. Để thoát khói, phải đào một đường hào dài gần 360m, rộng và sâu 1m giữa rừng già; trên mặt phủ cây để ngụy trang và phân tán khói. Cuối đường hào là một hầm rộng 25m2, sâu 2m chứa và thoát khói dần dần.

Ngay sau khi nhận nhiệm vụ, ông Nguyễn Gác cùng cả đội, gồm 25 dân công và 3 chiến sĩ của kho trung tuyến vừa được tăng cường, triển khai nghiên cứu bào chế thuốc tẩy trùng. Nguyên liệu sản xuất thuốc tẩy trùng gồm vôi bột và thuốc DDT. Thuốc DDT đã có trong kho thuốc tiền phương, còn vôi bột thì chưa có. Do đó, phải gấp rút sản xuất từ 2,9-3,8 tấn vôi bột. Nhưng muốn sản xuất được vôi bột cần có người biết xây lò. Biết tin ở Vĩnh Phúc và Thanh Hóa đã sản xuất ra vôi từ việc nung đá trong lò, ông Gác cùng 3 chiến sĩ đến hai tỉnh này dò hỏi. Ngày 19/4/1954, ông Gác gặp được hai người dân công tự nhận đã làm nghề nung vôi từ bé. Đó là các anh Nguyễn Côi và Lê Nguyên Mộc, đều là người Thanh Hóa.

Để có lò nung vôi chống khói, che mắt quân địch, ông Gác quyết định xây lò theo kiểu bếp Hoàng Cầm. Có điều, nếu lò vôi lớn, khi nung khói sẽ tỏa ra như một con tàu, thời gian nung phải mất 3-4 ngày, không bảo đảm an toàn, dễ bị địch phát hiện. Xây lò nhỏ, trữ lượng ít thì không bảo đảm yêu cầu thời gian. Sau nhiều lần tính toán, ông Gác và các cộng sự quyết định xây lò có kích thước vừa phải, mỗi lần nung được từ 1,5-2 tấn vôi tại một địa điểm hiểm trở, kín đáo, bảo đảm địch không phát hiện được. Sau khi phương án thiết kế và địa điểm được lựa chọn, cả đội ngày đêm thay nhau đào đắp, xây lò bằng đá và bùn dẻo. Để thoát khói, ông Gác cho đào một đường hào dài gần 360m, rộng và sâu 1m giữa rừng già có nhiều đá hộc và sỏi cuội; trên mặt hào phủ các loại cây để ngụy trang và phân tán khói; cuối đường hào là một hầm rộng 25m2, sâu 2m chứa và thoát khói dần dần.

Các chiến sĩ đã trộn vôi bột với thuốc DDT theo tỷ lệ quy định thành thuốc tẩy trùng, đóng gói và cấp phát cho các đơn vị tẩy uế môi trường, bảo đảm sức khỏe cho các lực lượng tham gia Chiến dịch Điện Biên Phủ và nhân dân trên địa bàn.

Ngày 22/4/1954, lò thứ nhất được đốt bằng củi. Sau 4 ngày đêm đỏ lửa liên tục, 6 giờ sáng ngày 26/4 mẻ vôi đầu tiên đã ra lò, đạt yêu cầu chất lượng. Ngày 29/4, mẻ vôi thứ hai ra lò đúng tiến độ. Ngay sau khi có vôi, anh em dân công lấy cây rừng làm chày, dùng đá hộc quây ghép thành những cối, rồi thay phiên nhau giã vôi củ thật nhỏ. Theo hướng dẫn của ông Nguyễn Gác và nhân viên kỹ thuật, các chiến sĩ đã trộn vôi bột với thuốc DDT theo tỷ lệ quy định thành thuốc tẩy trùng, đóng gói và cấp phát cho các đơn vị tẩy uế môi trường, bảo đảm sức khỏe cho các lực lượng tham gia chiến dịch và nhân dân trên địa bàn. Đặc biệt, tối 7/5, một lượng lớn thuốc tẩy trùng đã được bộ phận tẩy uế, khử trùng khu vực Mường Thanh, do y sĩ Nguyễn Ngọc Thảo (sau là Trung tướng, Cục trưởng Cục Quân y) phụ trách, và khu vực Hồng Cúm, do y sĩ Nguyễn Văn Nhẽ (sau là Đại tá, Tiến sĩ, Viện trưởng Viện Vệ sinh phòng dịch Quân đội) phụ trách, vận chuyển đến chiến trường Điện Biên Phủ. Ngay hôm sau, chiến sĩ ta và một số tù binh địch được huy động sử dụng thuốc tẩy uế, vệ sinh môi trường. Chỉ trong một thời gian ngắn, toàn bộ khu vực chính ở Điện Biên Phủ được tẩy trùng sạch sẽ, trả lại bầu không khí trong lành cho nhân dân địa phương.

Có thể nói, bằng sự mưu trí, dũng cảm và tinh thần vượt khó, những người lính quân y cùng với các lực lượng khác đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ sản xuất thuốc tẩy trùng, tẩy uế chiến trường, bảo đảm sức khỏe cho bộ đội và trả lại môi trường sạch sẽ, an toàn để nhân dân Điện Biên Phủ xây dựng cuộc sống mới.        

Bài và ảnh: PHẠM XƯỞNG