Hàng nghìn cuốn sách của các nhà nghiên cứu lịch sử quân sự, học giả, nhà thơ, nhà văn, nhạc sỹ trong và ngoài nước đã viết về sự hình thành và phát triển đường Trường Sơn hay đường mòn Hồ Chí Minh. Mới đây, nhà nghiên cứu người Anh, cô Virginia Morris, tự hào là người phương Tây đầu tiên hoàn tất chuyến đi dọc đường Hồ Chí Minh lịch sử, đã viết cuốn sách “Đường Hồ Chí Minh huyền thoại: Con đường đi tới tự do” với chương mở đầu mang tên “Đó là con đường chiến thắng”, khâm phục ý chí mãnh liệt, tinh thần quả cảm, dũng cảm hy sinh vì độc lập và tự do của quân và dân ta, trong những điều kiện khó khăn cùng cực, dưới sự đánh phá vô cùng ác liệt của kẻ thù, đã làm nên những điều kỳ diệu nhất.
Số liệu lịch sử về đường Trường Sơn - Hồ Chí Minh cho thấy, các lực lượng quân đội, thanh niên xung phong, dân công hỏa tuyến Trường Sơn, khoảng 120.000 người, đã xây dựng mạng vận tải liên hoàn, vững chắc với 5 hệ thống đường trục dọc, 21 đường trục ngang, nối Đông với Tây Trường Sơn và với các chiến trường, có tổng chiều dài gần 2 vạn km đường ô tô, 1.400 km đường ống dẫn xăng dầu, 3.140 km “đường kín” cho xe chạy ban ngày và hàng nghìn cầu, cống, ngầm, phà vượt sông. Nhờ đó, trong 16 năm chiến tranh, hệ thống đường Trường Sơn đã vận chuyển được hơn 1 triệu tấn hàng hóa, vũ khí vào các chiến trường, bảo đảm hành quân cho hơn 2 triệu lượt người vào chiến trường hoặc từ chiến trường trở ra; vận chuyển cơ động 10 lượt sư đoàn, 3 quân đoàn, 90 đơn vị binh chủng kỹ thuật vào chiến trường. Vào lúc cao điểm, Bộ Tư lệnh Trường Sơn có 2 sư đoàn ô tô vận tải, 4 sư đoàn công binh, 1 sư đoàn phòng không, 2 sư đoàn bộ binh và một số trung đoàn trực thuộc. Lực lượng thanh niên xung phong trên tuyến gồm 4 đoàn, với gần 10.000 nam, nữ thanh niên. Đến mùa hè năm 1974, tại Đông và Tây Trường Sơn đã hình thành một hệ thống giao thông liên hoàn, vững chắc, căn cứ hậu cần chiến lược, chiến dịch trải rộng trên 130.000 cây số vuông, nối liền hậu phương lớn miền Bắc với các chiến trường phía Nam, bảo đảm chi viện liên tục vật chất, cơ động lực lượng, binh khí kỹ thuật, bảo đảm cho đòn tiến công chiến lược khi thời cơ đến. Đánh giá về những đóng góp to lớn của con đường, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã nói: “Năm tháng sẽ qua đi, nhưng đường Trường Sơn - đường Hồ Chí Minh vẫn mãi mãi được ghi vào lịch sử của dân tộc như một con đường huyền thoại, một kỳ tích của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước vĩ đại trong thế kỷ XX…”. Còn quân đội Mỹ coi đây là "một trong những thành tựu vĩ đại của nền kỹ thuật quân sự ở thế kỷ XX".
Do tầm quan trọng chiến lược của tuyến vận tải, trong các năm chiến tranh, Mỹ đã huy động khoảng 733.000 chuyến bay, thực hiện khoảng 152.000 trận đánh phá, ném gần 4 triệu tấn bom đạn xuống các tuyến đường Trường Sơn. Mỹ đã tiêu tốn nhiều tỷ đô-la Mỹ vào các chiến dịch nhằm cắt đứt tuyến đường song đều bị thất bại, hàng trăm máy bay bị bắn rơi, hàng nghìn binh lực bị tiêu diệt. Đoàn 559 cũng có nhiều tổn thất với hơn 2 vạn bộ đội, thanh niên xung phong, công nhân giao thông anh dũng hy sinh, hơn 3 vạn người bị thương, nhiều phương tiện kỹ thuật, trang bị, hàng hóa bị phá hủy. Ngày nay, hơn 300.000 cựu chiến binh, thanh niên xung phong, dân công hỏa tuyến Trường Sơn đã tập hợp trong Hội truyền thống Trường Sơn - đường Hồ Chí Minh Việt Nam để cùng nhau tiếp nối truyền thống Trường Sơn anh hùng, tương trợ lẫn nhau để vượt qua những khó khăn trong cuộc sống, tích cực hoạt động đền ơn đáp nghĩa, giáo dục lịch sử cho thế hệ trẻ, góp phần nâng cao truyền thống cách mạng, tinh thần yêu nước, xây dựng và bảo vệ đất nước.
Sau giải phóng miền Nam, bước sang thời kỳ mới, truyền thống của những người lính Trường Sơn lại tỏa sáng và được khẳng định. Năm 1977, Thủ tướng Chính phủ quyết định thành lập Binh đoàn 12 - Tổng Công ty Trường Sơn, doanh nghiệp kinh tế - quốc phòng, làm nhiệm vụ xây dựng cơ bản, xây dựng thủy lợi, thủy điện, đường giao thông trên những địa bàn trọng yếu của cả nước. Lực lượng chủ yếu của Binh đoàn 12 là Bộ đội Trường Sơn anh hùng. Được đảm nhận thi công nhiều công trình quan trọng về kinh tế và quốc phòng, an ninh như đường 279, đường Hồ Chí Minh… Tổng Công ty đã phát triển toàn diện và khẳng định được vị thế, thương hiệu của doanh nghiệp quân đội trong thời kỳ hội nhập. Đến nay, đơn vị đã trở thành một doanh nghiệp lớn, nhà thầu có uy tín trong lĩnh vực xây dựng cơ sở hạ tầng kỹ thuật của nền kinh tế, đồng thời là binh đoàn dự bị công binh chiến lược của Quân đội.
Do tầm quan trọng của tuyến vận tải chiến lược phía Tây Tổ quốc, Quốc hội đã có nhiều nghị quyết về đầu tư xây dựng công trình quan trọng quốc gia này trong điều kiện kinh tế, ngân sách nhà nước còn nhiều khó khăn, thể hiện tầm nhìn chiến lược của Đảng và Nhà nước. Khởi công xây dựng từ năm 2000, đến cuối năm 2015, đường Hồ Chí Minh công nghiệp hóa dài khoảng 3.167 km (đi qua 28 tỉnh, thành phố) cơ bản đã thông suốt từ Pắc Bó (Cao Bằng) đến Đất Mũi (Cà Mau) với quy mô, tiêu chuẩn kỹ thuật từ 2 đến 4 làn xe. Cùng với quốc lộ 1A vừa được cải tạo, mở rộng, đường bộ cao tốc Bắc - Nam đang xây dựng và dự kiến sẽ thông tuyến vào năm 2022, tuyến đường ven biển đang xây dựng, đường Hồ Chí Minh là một trong 4 con đường giao thông huyết mạch, chạy từ Bắc vào Nam. Ngoài ra còn phải kể đến đường Trường Sơn Đông nối phía Tây Đà Nẵng với Lâm Đồng, đi qua vùng tiếp giáp giữa miền Trung và Tây Nguyên, mở ra cơ hội phát triển kinh tế, xã hội vùng lõi miền Trung, đường tuần tra biên giới - “phên dậu quốc gia”- cũng đang được Nhà nước tích cực đầu tư. Nhiều đơn vị kinh tế - quốc phòng của Quân đội đã tích cực tham gia xây dựng đường Hồ Chí Minh, tiêu biểu là Tổng Công ty Xây dựng Trường Sơn (Binh đoàn 12), Tổng Công ty xây dựng Thành An (Binh đoàn 11); các Tổng Công ty 789, 39, 319, Lũng Lô, Thái Sơn, Xây dựng công trình Hàng không (ACC); các Công ty Vạn Tường, Trường An, Công ty 17, Tư vấn Trường Sơn... Các dự án do các doanh nghiệp Quân đội đảm đương luôn được đánh giá cao về tổ chức thi công, chất lượng, tiến độ công trình. Sự tham gia dự án của các đơn vị kinh tế - quốc phòng chính là sự tiếp nối truyền thống thực hiện hai nhiệm vụ chiến lược là xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
Đường Hồ Chí Minh công nghiệp hóa, các trục dọc khác cùng với các tuyến đường ngang, đã hình thành mạng lưới giao thông chiến lược quốc gia, đảm bảo giao thông Bắc - Nam và kết nối các tỉnh đồng bằng ven biển ở phía Đông với các tỉnh trung du, vùng núi phía Tây thông suốt bốn mùa an toàn, tốc độ cao, lưu lượng xe và khối lượng vận tải lớn, giảm tải cho quốc lộ 1A, rút ngắn khoảng cách vùng miền, đáp ứng nhu cầu vận tải hàng hóa và hành khách ngày càng lớn của nền kinh tế, cơ động của Quân đội trong tình huống nếu chiến tranh xảy ra. Đường Hồ Chí Minh công nghiệp hóa cũng là nơi tránh lụt, giảm thiểu thiệt hại do thiên tai, biến đổi khí hậu, là tuyến đường cứu hộ, cứu nạn của một số địa phương Trung Bộ. Tuyến đường đã góp phần củng cố quốc phòng và an ninh ở vùng sâu vùng xa, vùng biên giới, mở rộng quan hệ hợp tác hữu nghị với nước bạn Lào và Cam-pu-chia...
Trong Nghị quyết số 66/2013/QH13 ngày 29 tháng 11 năm 2013 của Quốc hội đã ghi nhận: “Con đường Hồ Chí Minh đã từng bước phát huy hiệu quả, góp phần phát triển kết cấu hạ tầng giao thông đường bộ của cả nước, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng và an ninh, góp phần xóa đói, giảm nghèo, nhất là ở các khu vực, địa phương có tuyến đường đi qua. Những kết quả đạt được đã khẳng định chủ trương đầu tư xây dựng đường Hồ Chí Minh là đúng đắn”.
Theo kế hoạch đã được Quốc hội thông qua, đến năm 2030, đường Hồ Chí Minh công nghiệp hóa sẽ được nâng cấp trở thành đường cao tốc xuyên Việt hiện đại nhánh phía Tây, “bảo đảm kết nối thông suốt giữa các trung tâm kinh tế lớn, các đầu mối giao thông cửa ngõ, các tuyến có nhu cầu vận tải lớn” như Văn kiện Đại hội XII của Đảng đã yêu cầu.
Trung tướng ĐỒNG SỸ NGUYÊN
Nguyên Ủy viên Bộ Chính trị, Nguyên Phó Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng,
Nguyên Tư lệnh Đoàn 599 - Binh đoàn Trường Sơn