Thúc đẩy bảo hộ sáng chế để phát triển công nghiệp quốc phòng và kinh tế quốc gia

Vai trò của bảo hộ sáng chế

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế, tài sản trí tuệ ngày càng đóng vai trò quan trọng đối với sự phát triển của mỗi quốc gia, dân tộc. Đối tượng bảo hộ tài sản trí tuệ thường là quyền tác giả và quyền liên quan của quyền tác giả, sáng chế, giải pháp hữu ích, kiểu dáng công nghiệp. Trong lĩnh vực an ninh, quốc phòng, sáng chế được xem là một trong những yếu tố quan trọng quyết định đến sức mạnh quốc gia. Quy định về bảo hộ sáng chế là cơ sở pháp lý để bảo vệ các giải pháp kỹ thuật dưới dạng sản phẩm hoặc quy trình do con người tạo ra.

Bảo hộ sáng chế đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi của các chủ thể sở hữu bằng sáng chế, khuyến khích sáng tạo và đổi mới, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. Đầu tiên, bảo hộ sáng chế khuyến khích các cá nhân, tổ chức nghiên cứu, phát triển công nghệ mới. Thứ hai, việc bảo hộ sáng chế giúp các chủ sở hữu được hưởng các quyền lợi hợp pháp, từ đó có động lực để đầu tư, nghiên cứu, phát triển. Thứ ba, việc bảo hộ sáng chế giúp ngăn chặn các hành vi xâm phạm sản phẩm đã đăng ký bảo hộ.

Trong lĩnh vực CNQP, sáng chế được sử dụng để tạo ra các loại vũ khí, trang bị, phương tiện kỹ thuật hiện đại. Ví dụ, các loại vũ khí, trang bị, phương tiện kỹ thuật quân sự, như: tên lửa, máy bay, tàu chiến, xe tăng… đều được bảo hộ dưới dạng sáng chế hoặc giải pháp hữu ích. Việc bảo hộ sáng chế trong lĩnh vực CNQP giúp đảm bảo quyền sở hữu trí tuệ của các nhà sáng tạo, khuyến khích họ tiếp tục nghiên cứu, phát triển các sản phẩm mới, góp phần tăng cường năng lực quốc phòng của đất nước. Ở khía cạnh kinh tế - quốc phòng, bảo hộ sáng chế góp phần nâng cao giá trị sản phẩm, dịch vụ, cũng như tăng sức cạnh tranh trên thị trường. Đồng thời, giúp tạo niềm tin, thu hút xuất khẩu các sản phẩm CNQP, từ đó thúc đẩy hoạt động thương mại quân sự quốc tế.

Bảo hộ sáng chế trong CNQP

Trong nhiều nghị quyết của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước, quan điểm và chủ trương tăng cường công tác bảo hộ và thực thi quyền sở hữu trí tuệ được thể hiện một cách xuyên suốt và nhất quán. Trong đó, khuyến khích thương mại hóa và chuyển giao tài sản trí tuệ, đặc biệt là đối với các sáng chế tại Việt Nam trên cơ sở tuân thủ pháp luật và bảo đảm lợi ích an ninh quốc gia.

 Việc bảo hộ sáng chế trong lĩnh vực công nghiệp quốc phòng giúp đảm bảo quyền sở hữu trí tuệ của các nhà sáng tạo, khuyến khích họ tiếp tục nghiên cứu, phát triển các sản phẩm mới, góp phần tăng cường năng lực quốc phòng của đất nước.

Luật Sở hữu trí tuệ có những quy định riêng trong việc bảo hộ sáng chế đối với sản phẩm CNQP. Theo Khoản 3, Điều 86a, trong trường hợp nhiệm vụ khoa học và công nghệ (KHCN) thuộc lĩnh vực quốc phòng và an ninh quốc gia được đầu tư bằng ngân sách nhà nước, quyền đăng ký sáng chế được phân chia như sau: Nếu nhiệm vụ sử dụng toàn bộ ngân sách nhà nước, quyền đăng ký sáng chế thuộc về Nhà nước. Nếu nhiệm vụ sử dụng một phần ngân sách nhà nước, phần quyền đăng ký sáng chế tương ứng với tỷ lệ phần ngân sách nhà nước thuộc về Nhà nước. Trong một số trường hợp nhất định, Nhà nước có thể hạn chế quyền sở hữu trí tuệ của chủ thể nhằm đảm bảo mục tiêu quốc phòng, an ninh, dân sinh và các lợi ích khác của Nhà nước, xã hội (Khoản 3, Điều 7).

Bên cạnh đó, để đảm bảo an ninh quốc gia, sáng chế thuộc các lĩnh vực kỹ thuật có tác động đến quốc phòng, an ninh, được tạo ra tại Việt Nam và thuộc quyền đăng ký của cá nhân hoặc tổ chức Việt Nam chỉ được nộp đơn đăng ký sáng chế ở nước ngoài sau khi đã nộp đơn đăng ký sáng chế tại Việt Nam để thực hiện thủ tục kiểm soát an ninh (Khoản 1, Điều 89a). Ngoài ra, một điểm đáng lưu ý là khác với các sáng chế thông thường, những sản phẩm sáng chế liên quan đến quốc phòng, an ninh cần được đăng ký kết quả nghiên cứu KHCN tại Cục Khoa học quân sự (Bộ Quốc phòng) và đăng ký sáng chế tại Tổng cục CNQP.

Những năm qua, các doanh nghiệp quốc phòng và các cơ sở nghiên cứu KHCN đã có những đóng góp quan trọng trong việc xây dựng và phát triển CNQP Việt Nam. Tại các doanh nghiệp quốc phòng, nhiều loại vũ khí, trang bị kỹ thuật quân sự hiện đại được sản xuất, chế tạo nhằm đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ huấn luyện, sẵn sàng chiến đấu của Quân đội. Tại các cơ sở nghiên cứu KHCN, hoạt động nghiên cứu, phát triển đạt được những thành công nhất định. Nhiều công nghệ mới, tiên tiến ra đời, góp phần nâng cao năng lực sản xuất của các nhà máy, xí nghiệp quốc phòng.

Tuy nhiên, các sản phẩm CNQP thường ít được đăng ký hoặc không được chấp nhận vì liên quan đến vấn đề bảo mật thông tin đối với bí mật nhà nước, đảm bảo an ninh quốc gia. Đối với các sản phẩm lưỡng dụng, một số thiết bị, máy móc được phép phổ biến và có khả năng thương mại hóa sẽ được xem xét bảo hộ tài sản trí tuệ dưới hình thức kiểu dáng công nghiệp hoặc sáng chế, như: các loại vệ tinh, thuốc nổ công nghiệp, máy bay không người lái, tàu biển…

Gần đây, Việt Nam đã có những động thái cởi mở hơn đối với việc giới thiệu sản phẩm quốc phòng thông qua một số hội nghị, triển lãm. Tiêu biểu như Triển lãm Quốc phòng quốc tế Việt Nam 2022 do Bộ Quốc phòng Việt Nam tổ chức lần đầu tiên, quy tụ 170 đơn vị đến từ 30 quốc gia và vùng lãnh thổ, trưng bày 303 sản phẩm nghiên cứu, chế tạo quân sự và dân sự phục vụ an ninh, quốc phòng, bao gồm: nhóm vũ khí lục quân; súng, đạn thế hệ mới; khí tài quang học; các loại tàu chiến; các loại vật tư, trang - thiết bị hậu cần, kỹ thuật; các loại thiết bị cho người lính thời kỳ 4.0; các loại radar, máy thông tin liên lạc; thiết bị tác chiến điện tử, chỉ huy điều khiển, thiết bị bay không người lái… Hay vào tháng 11/2023, Tổng công ty Công nghiệp công nghệ cao Viettel (thuộc Tập đoàn Viettel) đại diện cho nước ta tham gia sự kiện Triển lãm Quốc phòng và An ninh 2023 tại Thái Lan. Hiện nay, Việt Nam đang chuẩn bị tổ chức Triển lãm Quốc phòng quốc tế Việt Nam 2024 sẽ diễn ra vào cuối năm. Đây cũng là sự kiện chào mừng kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Quân đội nhândân Việt Nam, góp phần khẳng định những giá trị và thành tựu trên hành trình phát triển ngành CNQP.

Thúc đẩy bảo hộ sáng chế trong CNQP

CNQP là một lĩnh vực đặc thù, có vai trò to lớn trong bảo vệ an ninh, chủ quyền quốc gia. Để CNQP phát triển bền vững, bảo hộ sáng chế có ý nghĩa đặc biệt quan trọng.

 Viettel là doanh nghiệp quân đội dẫn đầu trong lĩnh vực đăng ký sáng chế tại Việt Nam với 505 đơn đăng ký sáng chế và 94 văn bằng sáng chế được cấp. Hiện, Viettel có nhiều bằng sáng chế được bảo hộ độc quyền nhất tại Mỹ, với 23 sáng chế trong 3 lĩnh vực quân sự, dân sự và viễn thông.

(Nguồn: Cục Sở hữu trí tuệ, Bộ KH-CN)

Theo đó, Nhà nước cần ban hành những chính sách nhằm khuyến khích các tác giả trong nước chủ động đăng ký bảo hộ sáng chế về sản phẩm CNQP. Theo số liệu thống kê của Cục Sở hữu trí tuệ Việt Nam, trong số các đơn đăng ký sáng chế, có đến 85-90% là chủ thể người nước ngoài. Điều này cho thấy, mở rộng số lượng đơn đăng ký bảo hộ sáng chế về sản phẩm CNQP là vấn đề cần được lưu tâm nhiều hơn.

Theo Thông tư số 48/2016/TT-BQP của Bộ Quốc phòng, cho tới nay vẫn chưa có quy định nào xem xét về việc chi trả chi phí trong trường hợp chuyển giao quyền sáng chế (chuyển nhượng quyền sở hữu sáng chế) đối với các sản phẩm CNQP. Do đó, để đảm bảo quyền lợi về vật chất cho tác giả và chủ sở hữu sáng chế thì Chính phủ, Bộ Quốc phòng và các ban, ngành có liên quan cần xây dựng, hoàn thiện chính sách bảo hộ sáng chế nói riêng và tài sản trí tuệ nói chung đối với các sản phẩm quốc phòng dân dụng và vũ khí quân dụng.

Mặt khác, tiếp cận bảo hộ sáng chế trong CNQP là tiền đề cho sự phát triển lâu dài và bền vững. Tại Triển lãm Quốc phòng quốc tế Việt Nam 2022, Tập đoàn Viettel đặt mục tiêu đến năm 2025, nước ta sẽ có doanh nghiệp đứng trong danh sách 80 doanh nghiệp quốc phòng hàng đầu thế giới về doanh thu, xuất khẩu được sản phẩm quốc phòng. Để hiện thực hóa mục tiêu này, bảo hộ sáng chế sẽ là "tấm khiên vững chắc" cho sản phẩm CNQP Việt Nam ra sân chơi quốc tế, tạo cơ sở cho sự gia tăng nhu cầu xuất khẩu của nước ta trong thời gian tới.

Có thể thấy, thúc đẩy bảo hộ sáng chế có vai trò quan trọng để phát triển CNQP để phát triển CNQP và kinh tế quốc gia. Do vậy, cần tiếp tục nâng cao năng lực về sở hữu trí tuệ và đổi mới sáng tạo cho các viện nghiên cứu KHCN, tạo môi trường tốt hơn nhằm thúc đẩy việc đăng ký văn bằng độc quyền sở hữu trí tuệ; tăng cường phát triển tài sản trí tuệ của doanh nghiệp CNQP. Đồng thời, bảo đảm hỗ trợ đầy đủ hoạt động tạo ra tài sản trí tuệ, xác lập quyền sở hữu trí tuệ và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ…

NGUYỄN HOÀNG NAM

Trường Kinh tế, Luật và Quản lý nhà nước, Đại học Kinh tế TP. Hồ Chí Minh