Vai trò và động lực cho phát triển Quỹ Công nghiệp quốc phòng, an ninh tại Việt Nam

Vai trò của Quỹ CNQP, AN trong bối cảnh hội nhập toàn cầu

Hiện nay, ngành CNQP Việt Nam dần khẳng định được vai trò trong phát triển nền công nghiệp quốc gia và kinh tế đất nước. Trên thực tế, nhiều loại vũ khí, trang - thiết bị quân sự trước đây phải nhập khẩu thì nay, các cơ sở CNQP có khả năng sản xuất, tự chủ được. Do đó, nếu vẫn duy trì sử dụng ngân sách theo quy trình thì sẽ có những trường hợp không đáp ứng được tính cấp bách của nhiệm vụ quân sự, quốc phòng cũng như tính bảo mật. Việc ban hành Luật CNQP, AN và ĐVCN, trong đó có các quy định về Quỹ CNQP, AN là rất cần thiết vì CNQP, AN có vai trò đặc biệt quan trọng trong giai đoạn hiện nay, khi nền tảng khoa học quân sự, vũ khí công nghệ cao đang có sự chuyển biến giữa sản xuất công nghiệp truyền thống sang xu hướng ứng dụng công nghệ trên 4 khía cạnh: kết nối, sát thương, tự chủ và bền vững.

Xu thế hiện nay cho thấy các doanh nghiệp quốc phòng, an ninh trên thế giới đang tập trung cơ cấu đầu tư nhiều vào các hoạt động nghiên cứu khoa học - công nghệ (KHCN) với tỷ lệ trích lập quỹ cao. Bên cạnh hợp tác nghiên cứu, chế tạo vũ khí, trang bị kỹ thuật (VKTBKT) có ý nghĩa chiến lược thì mua sắm vũ khí là chính sách thương mại quốc gia trong phát triển CNQP, chẳng hạn như hoạt động mua sáng chế, thiết kế, tài liệu kỹ thuật, bí quyết công nghệ, vật tư, bán thành phẩm phục vụ nhiệm vụ KHCN.

Thực tế cho thấy, các nước có nền CNQP phát triển như Hoa Kỳ, Đức đều thành lập quỹ tài chính chuyên biệt phục vụ lĩnh vực kinh tế - quốc phòng quốc gia. Ngày 22/12/2023, Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden đã ký "Đạo Luật Ủy quyền Quốc phòng cho năm tài khóa 2024" (NDAA 2024), cho phép phân bổ ngân sách chi tiêu quân sự ở mức kỷ lục 886,3 tỷ USD (tăng 3,3% so với năm 2023), để giải quyết các chương trình an ninh quốc gia, tập trung phát triển các khía cạnh liên quan đến trí tuệ nhân tạo (AI), ngăn chặn công nghệ đối nghịch của nước ngoài và tăng cường an ninh mạng. Tại Đức, chương trình, kế hoạch phát triển CNQP, AN đã được Chính phủ Đức công bố trong Chiến lược An ninh Quốc gia (NSS). Theo đó, Quỹ phát triển công nghệ quốc phòng, an ninh trị giá 100 tỷ Euro, cung cấp cho các lực lượng vũ trang Đức để cải thiện nền quốc phòng, an ninh quốc gia và hỗ trợ phát triển ngành CNQP châu Âu nói chung.

Đối với nước ta, việc thành lập quỹ trong lĩnh vực quốc phòng, an ninh không phải lần đầu tiên xuất hiện. Trước đây, trường hợp quỹ đã được xây dựng và hoạt động là Quỹ quốc phòng, an ninh tại địa phương; được cơ quan, tổ chức, cá nhân làm việc, cư trú trên địa bàn xã, phường, thị trấn… tự nguyện đóng góp để hỗ trợ các hoạt động của dân quân tự vệ và giữ gìn an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội ở cấp xã. Theo đó, một số tỉnh, thành phố (như Đắk Lắk, Cần Thơ) đã ban hành các văn bản liên quan đến việc thu, quản lý và sử dụng Quỹ quốc phòng, an ninh. Tuy nhiên, chính sách pháp luật thay đổi nên hiện không còn quy định nào về Quỹ quốc phòng, an ninh; do đó hầu hết các địa phương đã loại bỏ quỹ ra khỏi danh mục tổ chức hoạt động.

Ngày 27/6/2024, tại Kỳ họp thứ bảy, Quốc hội khóa XV đã chính thức thông qua Luật CNQP, AN và ĐVCN với tỷ lệ tuyệt đối (100% đại biểu có mặt tham gia bỏ phiếu tán thành). Trước đó, vào ngày 30/5, Quốc hội thảo luận ở hội trường, đa số đại biểu đều thống nhất quan điểm hình thành Quỹ CNQP, AN để hỗ trợ phục vụ phát triển CNQP, AN. Xét về mặt pháp lý, thành lập Quỹ CNQP, AN phù hợp với nội dung quy định pháp luật về đầu tư và tài chính tại một số nghị định của Chính phủ, như: Nghị định số 163/2016/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Ngân sách nhà nước; Nghị định số 165/2016/NĐ-CP quy định về quản lý, sử dụng ngân sách nhà nước đối với một số hoạt động thuộc lĩnh vực quốc phòng, an ninh; Nghị định số 01/2020/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 84/2015/NĐ-CP ngày 30/9/2015 về giám sát và đánh giá đầu tư. Đồng thời, thể chế hóa chỉ đạo mới nhất của Bộ Chính trị về nghiên cứu thành lập Quỹ phục vụ nhiệm vụ phát triển CNQP, AN trong Kết luận số 75-KL/TW ngày 24/4/2024.

Quỹ CNQP, AN là quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách, được thành lập ở Trung ương, do Chính phủ quản lý để hỗ trợ triển khai thực hiện các nhiệm vụ cấp bách, có tính mới, rủi ro cao hoặc nghiên cứu, chế tạo VKTBKT có ý nghĩa chiến lược, phương tiện kỹ thuật nghiệp vụ đặc biệt.

Theo khoản 3, Điều 20 và Khoản 1, Điều 22 Luật CNQP, AN và ĐVCN, Quỹ CNQP, AN là một trong những nguồn lực tài chính cho CNQP, AN. Đây là quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách, được thành lập ở Trung ương, do Chính phủ quản lý để hỗ trợ triển khai thực hiện các nhiệm vụ cấp bách, có tính mới, rủi ro cao hoặc nghiên cứu, chế tạo VKTBKT có ý nghĩa chiến lược, phương tiện kỹ thuật nghiệp vụ đặc biệt.

Quỹ CNQP, AN và động lực phát triển tại Việt Nam

Quỹ CNQP, AN được xem là một trong những tiền đề xây dựng nền quốc phòng toàn dân vững mạnh. Báo cáo Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo Việt Nam của Ngân hàng Thế giới ghi nhận nhiều kết quả tích cực, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ cao, công nghệ lưỡng dụng trên 2 phương diện CNQP và công nghiệp dân sinh. Tiêu biểu là Tập đoàn Vingroup đã thành lập Công ty Phát triển công nghệ Vintech, Viện nghiên cứu dữ liệu lớn, Viện nghiên cứu công nghệ cao Vin Hi-tech; Công ty Cổ phần nghiên cứu và ứng dụng trí tuệ nhân tạo… để đầu tư nghiên cứu và khai thác sử dụng trong các lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, an ninh mạng. Thành lập Quỹ CNQP, AN sẽ góp phần hỗ trợ, thúc đẩy hoạt động sản xuất CNQP, AN, bắt kịp với dòng chảy công nghệ trên thế giới.

Bên cạnh đó, đặc thù sản phẩm CNQP, AN là các phương tiện kỹ thuật nghiệp vụ đặc biệt, có tính rủi ro cao. Chính vì vậy, nhiều kết quả đầu ra không được như kỳ vọng ban đầu. Quỹ CNQP, AN là nguồn bù đắp rủi ro trong kết quả hoạt động nghiên cứu sản xuất; nâng cao tính bảo mật đối với các sản phẩm quân sự, quốc phòng. Về dài hạn, Quỹ sẽ là điểm tựa cho việc thực hiện bảo vệ tài sản trí tuệ quốc gia.

Mặt khác, vấn đề cấp bách là phải giảm thiểu thời gian chờ đối với phân bổ và quản lý nguồn lực tài chính cho CNQP, AN. Việc duy trì nguồn ngân sách nhà nước, vận dụng qua cơ chế của Quỹ dự trữ ngoại hối với điều kiện đặc thù do cấp có thẩm quyền quyết định gây chậm trễ do quy trình rườm rà, thời gian thực hiện thủ tục kéo dài. Quỹ CNQP, AN ra đời không chỉ đảm bảo nguồn vốn cho phát triển công nghiệp, hoạt động nghiên cứu KHCN phục vụ quốc phòng, an ninh mà còn là cơ chế đặc thù vượt trội và có ý nghĩa chiến lược, nhất là trong triển khai các chương trình, dự án đầu tư nghiên cứu, chế tạo vũ khí có tính cấp bách, chiến lược. Hơn nữa, Quỹ CNQP, AN còn khuyến khích tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước tham gia nghiên cứu khoa học, phát triển và chuyển giao công nghệ tiên tiến phục vụ xây dựng và phát triển CNQP, AN.

Từ vai trò, sự cần thiết của Quỹ CNQP, AN, để nâng cao hiệu quả trong quản lý, cũng như minh bạch trong phân bổ và sử dụng Quỹ thời gian tới, cần bổ sung, hoàn thiện các quy định về Quỹ CNQP, AN, trong đó tập trung vào một số nội dung sau:

Một là, quy định tỷ lệ trích lập Quỹ CNQP, AN. Theo đó, lợi nhuận sau thuế trong hoạt động sản xuất, kinh doanh của cơ sở CNQP, cơ sở CNAN nòng cốt sau khi trích lập các quỹ theo quy định của pháp luật, sẽ được sử dụng một phần để thực hiện nhiệm vụ trích lập Quỹ CNQP, AN theo quy định tại khoản 4, Điều 21 Luật CNQP, AN và ĐVCN. Vì vậy, các văn bản dưới Luật như nghị định, thông tư có thể cân nhắc đưa ra tỷ lệ cụ thể. Trong đó, trích lập 5% từ lợi nhuận sau thuế của các doanh nghiệp CNQP, CNAN; huy động từ các tổ chức, cá nhân có tiềm lực tài chính ngoài Quân đội, Công an nhằm triển khai chiến lược quy hoạch, kế hoạch đầu tư xây dựng và phát triển CNQP, AN theo định hướng đổi mới sáng tạo, đồng bộ, thống nhất, trọng tâm là một số lĩnh vực đặc thù, lĩnh vực công nghệ cao.

Quỹ CNQP, AN ra đời không chỉ đảm bảo nguồn vốn cho phát triển công nghiệp, hoạt động nghiên cứu KHCN phục vụ quốc phòng, an ninh mà còn là cơ chế đặc thù vượt trội và có ý nghĩa chiến lược, nhất là trong triển khai các chương trình, dự án đầu tư nghiên cứu, chế tạo vũ khí có tính cấp bách, chiến lược.

Hai là, thiết lập chính sách cụ thể và chi tiết về cơ quan quản lý và chế độ báo cáo của Quỹ CNQP, AN. Trường hợp thành lập quỹ chung, cần ban hành quy định về vai trò quản lý và chịu trách nhiệm báo cáo của Bộ Quốc phòng/Bộ Công an. Nếu thành lập riêng biệt Quỹ CNQP và Quỹ CNAN, nguyên tắc hoạt động đối với từng quỹ nên được xây dựng rõ ràng. Theo đó, Quỹ CNQP được sử dụng phục vụ hỗ trợ đầu tư, tái đầu tư cho nghiên cứu và phát triển, đổi mới sáng tạo, sản xuất và cung cấp sản phẩm, dịch vụ CNQP; nguồn quỹ được hình thành theo quy định tại Khoản 2 Điều 22 Luật CNQP, AN và ĐVCN; do Chính phủ quyết định thành lập, giao Bộ Quốc phòng quản lý. Quỹ CNAN hỗ trợ đầu tư/tái đầu tư cho nghiên cứu và phát triển, đổi mới sáng tạo, sản xuất và cung cấp sản phẩm, dịch vụ CNAN; nguồn quỹ được hình thành theo quy định tại khoản 2 Điều 22 Luật CNQP, AN và ĐVCN; do Chính phủ quyết định thành lập, giao Bộ Công an quản lý. Cả 2 quỹ báo cáo Chính phủ về tình hình hoạt động và nhiệm vụ thu chi theo định kỳ 6 tháng.

Ba là, quy định rõ mục đích của quỹ để tránh chồng lấn nhiệm vụ chi với các quỹ khác. Đơn cử như Quỹ Phát triển khoa học và công nghệ Bộ Quốc phòng. Đây là tổ chức thuộc Bộ Quốc phòng, tiếp nhận vốn ngân sách và các nguồn vốn khác của các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước; hoạt động không vì mục đích lợi nhuận, với chức năng chính là hỗ trợ tài chính để thực hiện nhiệm vụ, thúc đẩy phát triển KHCN trong lĩnh vực quân sự và quốc phòng. Việc tách bạch về nhiệm vụ, chức năng của 2 quỹ này là cần thiết để tránh chồng lấn các khoản thu chi liên quan đến hoạt động nghiên cứu KHCN về lĩnh vực CNQP, AN. Có thể khẳng định, việc hoàn thiện các quy định về thành lập và phát triển Quỹ CNQP, AN có vai trò quan trọng, tạo động lực thúc đẩy CNQP phát triển mạnh mẽ trong thời gian tới.

NGUYỄN HOÀNG NAM

Trường Kinh tế, Luật và Quản lý nhà nước, Đại học Kinh tế TP. Hồ Chí Minh