Chưa phát triển tương xứng so với năng lực hiện có
Tham dự hội thảo có gần 300 đại biểu là các thành viên Hội đồng Lý luận Trung ương, đại diện các cơ quan quản lý nhà nước, các chuyên gia về lĩnh vực cơ khí, các doanh nghiệp là thành viên Hiệp hội Doanh nghiệp cơ khí Việt Nam (VAMI), các doanh nghiệp cơ khí quốc phòng và các đại biểu của Nhà máy Z131 - đơn vị đăng cai hội thảo.
Toàn cảnh Hội thảo. Ảnh: CTV
29 tham luận gửi tới Ban tổ chức và trình bày trực tiếp tại hội thảo đã phần nào làm rõ những đóng góp cũng như thực trạng của ngành cơ khí Việt Nam trong thời gian qua. Phát biểu đề dẫn, Kỹ sư Nguyễn Văn Thụ, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp cơ khí Việt Nam, nhấn mạnh: Đối với mọi quốc gia phát triển và đang phát triển, cơ khí luôn là ngành công nghiệp nền tảng, cốt lỗi, có vai trò, vị trí rất quan trọng, quyết định sự thành công của tiến trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa (CNH-HĐH); là ngành tạo ra cơ sở hạ tầng cho các doanh nghiệp khác, tạo ra năng lực cạnh tranh, nền tảng cho sự phát triển bền vững; đồng thời, cơ khí còn là ngành chủ đạo tạo ra năng lực quốc phòng, từ đó góp phần giữ gìn chủ quyền đất nước.
Các tham luận tại hội thảo đều thông nhất cho rằng, trong hơn 30 năm đổi mới đất nước, đặc biệt là sau khi Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 186/2002/QĐ-TTg về Chiến lược phát triển ngành Cơ khí Việt Nam đến năm 2010, tầm nhìn tới 2020, ngành cơ khí đã đạt được những thành tựu quan trọng, đóng góp đáng kể vào sự phát triển kinh tế-xã hội đất nước, tạo nền tảng cho nhiều ngành quan trọng khác. Trong giai đoạn 2006-2015, tổng giá trị sản lượng công nghiệp tăng 3,42 lần, tỷ trọng tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của công nghiệp duy trì ổn định khoảng 31-32% trên tổng GDP của nền kinh tế. Hiện, cả nước có khoảng 14.800 doanh nghiệp cơ khí, trong đó có nhiều doanh nghiệp đã sản xuất được các sản phẩm cơ khí phức tạp, có giá trị cao, trình độ công nghệ tiên tiến. Một số doanh nghiệp cơ khí Việt Nam đã tham gia vào chuỗi cung ứng cơ khí toàn cầu…
Bên cạnh những thành tựu đạt được, các ý kiến tại hội thảo cũng chỉ ra rằng, ngành Cơ khí Việt Nam hiện chưa phát triển tương xứng so với năng lực hiện có; thiết bị công nghệ lạc hậu, tính chuyên môn hóa trong sản xuất thấp; đầu tư trùng lắp, thiếu sự phối hợp, phân công lao động; khả năng cạnh tranh thấp; công nghiệp hỗ trợ phát triển rất chậm; các cơ chế chính sách phát triển ngành Cơ khí chưa đến được với các doanh nghiệp và còn hạn chế, thiếu nhất quán… Hầu hết các doanh nghiệp cơ khí trong nước có quy mô nhỏ, trong khoảng 14.800 doanh nghiệp cơ khí, chỉ có 12 doanh nghiệp có trên 5.000 lao động và 116 doanh nghiệp có trên 1.000 lao động. Nếu tính quy mô vốn chỉ có khoảng 100 doanh nghiệp có vốn từ 500 tỷ đồng trở lên.
Các đại biểu thăm quan Phân xưởng Cơ khí của Nhà máy Z131. Ảnh: Quốc Hùng
Theo đại diện của Cục Công nghiệp (Bộ Công Thương), những năm qua, ngành Cơ khí Việt Nam đã bỏ qua nhiều cơ hội phát triển. Nguyên nhân chính là do không đủ năng lực chiếm giữ thị trường trong nước. Các cơ quan quản lý không có giải pháp thích hợp nên tình trạng ngành cơ khí thiếu việc còn kéo dài. Về năng lực thiết bị, đa số các doanh nghiệp cơ khí sử dụng các thiết bị đầu tư vài chục năm trước. Do không mở rộng được thị trường, nên đầu tư sản xuất cơ khí vẫn ở mức thấp, chủ yếu là đầu tư bổ sung năng lực chế tạo một số khâu đòi hỏi độ chính xác cao. Việc thu hút vốn đầu tư trực tiếp của nước ngoài (FDI) vào sản xuất cơ khí thấp hơn các lĩnh vực khác. Công nghiệp hỗ trợ ngành Cơ khí nhìn chung chưa phát triển, chưa đáp ứng tiêu chuẩn sản xuất của các nhà cung cấp, thiếu sự ổn định về chất lượng nên chưa tham gia được chuỗi cung ứng của các doanh nghiệp FDI.
Làm rõ hơn về thực trạng ngành cơ khí trong nước, TS. Nguyễn Anh Sơn, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu chiến lược chính sách công thương (Bộ Công Thương) cho rằng, các doanh nghiệp cơ khí trong nước hầu hết có quy mô sản xuất nhỏ, trình độ công nghệ trung bình, chưa khẳng định được năng lực thị trường. Sản phẩm cơ khí “Made in Việt Nam” hầu như không có thương hiệu tầm quốc tế; chi phí quảng cáo sản phẩm hạn chế và việc duy trì, phát triển thương hiệu chưa được thực sự coi trọng nên công tác mở thị trường ở nước ngoài gặp nhiều khó khăn. Vẫn theo TS. Nguyễn Anh Sơn, thị trường trong nước có dải sản phẩm rộng và quy mô khá lớn nhưng cạnh tranh từ các sản phẩm nhập khẩu tương đối gay gắt (không chỉ riêng hàng giá rẻ cấp thấp từ Trung Quốc). Cùng với đó, mức độ liên kết và hợp tác của ngành Cơ khí còn thấp, không phát huy được sức mạnh của phân công và hợp tác sản xuất. Tình trạng chiếm giữ độc quyền công nghệ và thiết bị (thậm chí ngay cả giữa các công ty có vốn Nhà nước với nhau) cũng làm hạn chế phân công chuyên môn hóa, chậm đổi mới kỹ thuật và công nghệ trong sản xuất, chất lượng sản phẩm không đồng đều, chi phí sản xuất cao… là những nguyên nhân dẫn đến ngành cơ khí Việt Nam chưa phát triển như kỳ vọng.
Cần có các cơ chế, chính sách phù hợp
Đến từ Ban Kinh tế Trung ương, PGS, TS. Nguyễn Phú Hoa, đề cập tới một vấn đề rất “nóng” hiện nay, đó là ảnh hưởng của Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đối với Việt Nam, trong đó có ngành Cơ khí. Trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, những yếu tố mà các quốc gia như Việt Nam đã và đang tự coi là ưu thế như lực lượng lao động thủ công trẻ, dồi dào… sẽ không còn là thế mạnh. Trong tương lai, người lao động ngành Cơ khí có thể gặp nhiều khó khăn trong tìm kiếm việc làm, bởi những việc làm thủ công sẽ được thay thế bằng robot, máy móc tự động. “Việc hình thành, phát triển lực lượng lao động được trang bị đủ kỹ năng, trình độ để khai thác, làm chủ được công nghệ, phương thức vận hành mới, tạo ra sản phẩm, dịch vụ, giá trị gia tăng, việc làm mới của ngành Cơ khí là một thách thức lớn đối với Việt Nam” - PGS, TS. Nguyễn Phú Hoa nhấn mạnh.
TS. Nguyễn Anh Sơn, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu chiến lược chính sách công thương (Bộ Công Thương) luận giải: Cơ khí là ngành công nghiệp nền tảng, có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế và củng cố an ninh, quốc phòng, được Nhà nước quan tâm hỗ trợ. Vì vậy, ngành Cơ khí cần được quan tâm đầu tư chiều sâu công nghệ kỹ thuật hiện đại, kết hợp với khai thác hiệu quả quy mô năng lực sẵn có trên cơ sở khuyến khích liên kết theo chuỗi giá trị. Ưu tiên phát triển một số phân ngành, sản phẩm cơ khí có tiềm lực cạnh tranh và nhu cầu thị trường cao trong bối cảnh hội nhập. Tiếp tục chính sách hỗ trợ đối với sản phẩm cơ khí trọng điểm, cơ khí chủ lực, cơ khí lưỡng dụng theo danh mục được xác định trong từng giai đoạn. Cùng với đó, cần tăng cường hợp tác ở tầm quốc gia thông qua tác động từ Chính phủ các nước có quan hệ đối tác chiến lược với Việt Nam trong sản xuất cơ khí, tham gia từng bước vào chuỗi giá trị với các mặt hàng nước ngoài đang có mặt tại Việt Nam.
Một số ý kiến cũng cho rằng, phải tăng cường sự liên kết giữa các doanh nghiệp cơ khí thuộc mọi thành phần kinh tế theo hướng hợp tác, chuyên môn hóa; kết hợp chặt chẽ cơ khí dân sự với cơ khí quốc phòng, huy động, khai thác năng lực cơ khí CNQP trong tham gia phát triển ngành công nghiệp cơ khí quốc gia, từng bước hình thành các tổng công ty hoặc tập đoàn cơ khí mạnh về công nghệ và tài chính, đủ sức cạnh tranh trên thị trường trong và ngoài nước.
Các thiết bị gia công cơ khí chính xác của Nhà máy Z127. Ảnh: Nam Anh
Trao đổi về vấn đề “Làm thế nào để kết hợp có hiệu quả sản xuất hàng quốc phòng và hàng kinh tế trên cùng dây chuyền, thiết bị cơ khí?”, Đại tá, TS. Ngô Minh Khải, Giám đốc Nhà máy Z131, cho rằng: Cần quan tâm chiến lược phát triển sản phẩm ngay từ khi xây dựng, đầu tư trang, thiết bị công nghệ, đó là phải mang tính lưỡng dụng. Sản xuất sản phẩm cơ khí quốc phòng phải đồng thời sản xuất được sản phẩm cơ khí phục vụ dân sinh, phát huy hiệu quả nhất tính lưỡng dụng. “Nếu chỉ làm kinh tế đơn thuần thì không được, bởi chúng tôi là doanh nghiệp quốc phòng, còn đầu tư rồi chỉ làm hàng quốc phòng, trông chờ xin ngân sách để sản xuất, cũng không được. Do đó, phải có sự điều chỉnh linh hoạt mới phát huy được các nguồn lực, trang, thiết bị, con người, cơ sở hạ tầng… nhằm tạo ra các sản phẩm cơ khí có chất lượng phục vụ xã hội”, Đại tá Ngô Minh Khải bày tỏ.
Nhận định về triển vọng phát triển của ngành cơ khí trong nước, TS. Ngô Minh Khải khẳng định: Cơ khí là ngành quan trọng, chủ chốt đối với nền kinh tế, do đó, đất nước càng phát triển thì ngành cơ khí cũng sẽ tiếp tục phát triển đi lên, theo đúng quy luật.
Cũng liên quan đến sản phẩm cơ khí của ngành CNQP, đại diện Cục Công nghiệp (Bộ Công thương) nhấn mạnh: Đầu tư phát triển CNQP cần có chính sách riêng nhưng phải có chính sách hợp tác tốt để khai thác tối đa năng lực sản xuất cơ khí thuộc nhiều thành phần kinh tế nội địa. Không nên đầu tư khép kín trong các doanh nghiệp quốc phòng. Trong sản xuất, yếu tố thị trường là quan trọng nhất, không có thị trường tiêu thụ sản phẩm thì doanh nghiệp sẽ “chết”. Do vậy, Chính phủ cần lựa chọn để tiếp tục đầu tư có trọng điểm nhằm phát triển một số sản phẩm cơ khí nội địa đang có lợi thế cạnh tranh ở trong và ngoài nước; chú trọng xúc tiến đầu tư đối với doanh nghiệp nhỏ và vừa, nhất là trong lĩnh vực công nghiệp hỗ trợ, theo hướng chọn lọc các dự án có chất lượng, có giá trị gia tăng cao, sử dụng công nghệ hiện đại, thân thiện với môi trường.
Tại hội thảo, có ý kiến đề nghị Nhà nước nên có chính sách hỗ trợ doanh nghiệp mua thiết kế, công nghệ; đổi mới công nghệ, thiết bị sản xuất; áp dụng công nghệ và mô hình quản lý sản xuất tiên tiến để nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng, tài nguyên đầu vào; nâng cao năng suất, chất lượng và khả năng cạnh tranh của sản phẩm cơ khí, đa dạng hóa và khác biệt hóa sản phẩm; xây dựng gói tín dụng, phát triển cơ khí và công nghiệp hỗ trợ.
Để ngành Cơ khí Việt Nam phát triển trong thời gian tới, các ý kiến tại hội thảo cũng cho rằng, Nhà nước cần có cơ chế chính sách phù hợp, ưu tiên phát triển đối với những doanh nghiệp nhỏ và vừa; phát huy tốt nội lực, thu hút, sử dụng có hiệu quả các nguồn lực từ bên ngoài. Các doanh nghiệp cơ khí trong nước cần tổ chức tốt thị trường tiêu thụ trong nước cũng như tạo điều kiện để ngành Cơ khí đẩy mạnh xuất khẩu sản phẩm; đầu tư nâng cấp các cơ sở đào tạo ngành cơ khí và cử cán bộ, công nhân giỏi đi đào tạo và thực tập tại nước ngoài.
LÊ BÁ DUY